Studia Maritima

ISSN: 0137-3587     eISSN: 2353-303X    OAI    DOI: 10.18276/sm.2015.28-09
CC BY-SA   Open Access   DOAJ  ERIH PLUS

Lista wydań / Vol. 28 2015
Handel morski i porty Brandenburgii-Prus w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku.

Autorzy: Zygmunt Szultka
Akademia Pomorska w Słupsku, Instytut Historii i Politologii
Słowa kluczowe: polityka merkantylna w Brandenburgii-Prusach handel morski w państwie brandenbursko-pruskim porty morskie
Data publikacji całości:2015
Liczba stron:43 (185-227)
Cited-by (Crossref) ?:

Abstrakt

W latach 1648–1653 Hohenzollernowie brandenburscy osiągnęli wielowiekowy cel swej polityki zagranicznej – uzyskali bezpośredni dostęp do morza, ale korzyści handlowe z tego płynące, bez ujścia Odry i Szczecina, były symboliczne. Kontynuowali więc walkę aż do całkowitego opanowania ujścia Odry i Szczecina w 1720 r. Stworzyło to zupełnie nowe możliwości rozwoju handlu morskiego. Selektywny merkantylizm, jego specyficzne pruskie zabarwienie, miał łagodzić rozczłonkowanie państwa, stanowiącego faktycznie trzy organizmy gospodarcze. Priorytety pierwszego sektora gospodarczego i handlu wewnętrznego powodowały, że w tym historycznym momencie Prusy nie były zdolne włączyć się w nurt bałtyckiego handlu morskiego z uwagi na słabość kapitałową kupiectwa i niekonkurencyjność pruskich wyrobów rzemieślniczo-manufakturowych, zbywanych z tego powodu na wschodzie. Do 1740 r. Prusy posiadały ujemny bilans handlu zagranicznego, z eksportem, w którym dominowały nieprzetworzone produkty rolno-leśne. Kupiectwo pruskich ośrodków portowych ograniczało się do pośrednictwa między europejskimi armatorami a zapleczem portowym, poza którym pozostawał Śląsk, ponieważ problemy handlu odrzańskiego były wówczas dalekie od konkurencyjnego względem Łaby rozwiązania. Armia i finanse pozostawały priorytetami politycznymi Fryderyka II – jak za czasów jego ojca. Cele gospodarcze realizował on jednak, wykorzystując szerszy wachlarz metod i środków. Dodatni bilans handlu zagranicznego, w którym wymiana morska odgrywała nieporównywalnie większą niż dotąd rolę, uczynił on naczelną zasadą swojej polityki handlowej, aktualnej aż do 1806 r., chociaż po 1786 r. realizowanej z mniejszą konsekwencją. Z tej doktryny wypływała doktryna handlowego szkodzenia sąsiadom na wszystkie możliwe sposoby, co doprowadziło do handlowo-celnych wojen z Saksonią, Austrią i Polską. Z tą ostatnią, zwłaszcza po 1772 r., kiedy to Fryderyk II uczynił z Rzeczpospolitej kolonialny rynek zbytu. Osiągnięciu dodatniego bilansu handlowego służyły: protekcjonizm, zamorski handel kolonialny, wzrastający udział portów pruskich w handlu bałtyckim i europejskim. Łącznie sprawiło to, że pod koniec panowania Fryderyka II nadwyżka w handlu zagranicznym Prus wynosiła 5 mln talarów. W wymianie coraz większy udział miał handel morski. Na przełomie wieków XVIII i XIX największymi pruskimi portami były: Gdański i Szczecin, a następnie Królewiec, któremu ustępowały Elbląg i Kłajpeda.
Pobierz plik

Plik artykułu

Bibliografia

1.Berney A., Die Anfänge der Friederizianischen Seehandlungspolitik, „Vierteljahrschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte” 1925, Bd. 22.
2.Biernat Cz., Handel, żegluga, wytwórczość, w: Historia Gdańska, t. 3, cz. 2: 1793–1815, red. E. Cieślak, oprac. C. Biernat, E. Cieślak, Z. Nowak, J. Stankiewicz, W. Zajewski, Gdańsk 1993.
3.Blaich F., Die Epoche des Merkantilismus, Wiesbaden 1973.
4.Bömelburg H.J., Zwischen polnischer Ständegesellschaft und Preussischer Obrigkeitsstaat. Vom Königlichen Preußen zu Wespreußen (1756–1806), München 1995.
5.Born A., Regulacja Odry i rozbudowa urządzeń technicznych, [w:] Monografia Odry, red. A. Grodek, M. Kiełczewska-Zalewska, A. Zierhoffer, Poznań 1948.
6.Born K.E., Wirtschaft und Gesellschaft im Denken Friedrichs des Großen, Wiesbaden 1779.
7.Braun W., Zur Stettiner Seehandelsgeschichte 1572–1813, T. 1, „Baltische Studien” 1965, Bd. 51.
8.Braun W., Zur Stettiner Seehandelsgeschichte, T. 1–2, „Baltische Studien” 1966, Bd. 52.
9.Burkhardt R., Geschichte des Hafens und der Stadt Swinemünde, Swinemünde 1920.
10.Büsch O., Die Militarisierung von Staat und Gesellschaft in alten Preussen, [w:] Preussen – Versuch einer Bilanz. Katalog in fünf Bänden, Reinbek b. Hamburg 1981.
11.Carl H., Okkupation und Regionalismus. Die preussischen Westprovinzen im siebenjährigen Krieg, Mainz 1993.
12.Chojnacka K., Handel na Warcie i Odrze w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, do druku przysposobił B. Wachowiak, Poznań 2007.
13.Cieślak E., Wybrane problemy handlu gdańskiego w okresie rozbiorów Polski, „Rocznik Gdański” 1973, t. 33, z. 1.
14.Cieślak E., Gospodarka Prus Książęcych w okresie reform absolutystycznych, [w:] Historia Pomorza, t. 2 (do roku 1815), red. G. Labuda, cz. 2: Pomorze Wschodnie w latach 1657–1815, oprac. E. Cieślak, J. Wojtowicz, W. Zajewski, przy współudziale
15.W. Chojnackiego, J. Jasińskiego, M. Kosmana, H. Rietza, Poznań 1984.
16.Cieślak E., Pruska agresja ekonomiczna i polityczna wobec Gdańska w okresie rozbiorowym, [w:] Historia Gdańska, t. 3, cz. 1: 1655–1793, red. E. Cieślak, oprac. E. Cieślak, Z. Nowak, J. Stankiewicz, J. Trzoska, Gdańsk 1993.
17.Cieślak E., Biernat C., Dzieje Gdańska, Gdańsk 1969.
18.Cieślak E., Trzoska J., Handel i żegluga Gdańska w XVIII w., [w:] Historia Gdańska, t. 3, cz. 1: 1655–1793, red. E. Cieślak, oprac. E. Cieślak, Z. Nowak, J. Stankiewicz, J. Trzoska, Gdańsk 1993.
19.Czapliński W., Polityka morska Polski w XVI i XVII wieku, Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego, „Historia” 1973, nr 2.
20.Dopierała B., Wokół koncepcji polskiej polityki morskiej (1930–1939), „Najnowsze Dzieje Polski” 1967, t. 11.
21.Dopierała B., Gospodarka morska na ziemiach polskich w stuleciu 1870–1970, (Przegląd badań i postulaty badawcze), Zeszyty Naukowe Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego, „Historia” 1973, nr 2.
22.Eimers E., Die Eingliederung Ostfriesland in den preussischen Staat, „Neue Forschungen zur Brandenburg-Preussischen Geschichte” 1984, Bd. 5.
23.Gause F., Königsberg als Hafen- und Handelsstadt, [w:] Studien zur Geschichte Preussenlandes, Marburg 1963.
24.Gause F., Die Geschichte der Stadt Königsberg, Bd. 1–2, Köln–Graz 1965.
25.Gaziński R., Z dziejów prac pogłębiarskich na Zalewie Szczecińskim (XVIII w.), „Przegląd Zachodniopomorski” 1990, z. 1/2.
26.Gaziński R., Z dziejów stosunków gospodarczych między Szwecją a Prusami: spór o handel na Pianie i Świnie w latach 1720–1763, „Przegląd Zachodniopomorski” 1992, z. 1.
27.Gaziński R., Handel morski małych portów Zalewu Szczecińskiego w XVIII w., „Nautologia” 1997, R. 32, nr 3/4.
28.Gaziński R., Państwo pruskie a handel morski Szczecina w XVIII wieku, [w:] Państwo i społeczeństwo na Pomorzu Zachodnim do 1945 roku, red. W. Stępiński, Szczecin 1997.
29.Gaziński R., Handel morski Szczecina w latach 1720–1805, Szczecin 2000.
30.Gaziński R., Prusy a handel solą w Rzeczypospolitej w latach 1772–1795, Warszawa 2007.
31.Giesebrecht W., Friedrich der Große und die Vereinigten Staaten von Ameryka, [w:] Friedrich der Große in seiner Zeit, hrsg. v. O. Hauser, „Neue Forschungen zur
32.Brandenburg-Preußischen Geschichte” 1987, Bd. 8.
33.Groth A., Port w Królewcu – jego funkcje i zaplecze w XVI–XVIII wieku, „Słupskie Studia Historyczne” 2007, nr 13.
34.Hartung F., Die politischen Testamente der Hohenzollern, [w:] F. Hartung, Volk und Staat in der deutschen Geschichte. Gesammelte Abhandlungen, Leipzig 1940.
35.Haussherr H., Wirtschaftsgesichte der Neuzeit vom Ende des 14. bis zur Höhe des 19. Jahrhunderts, 4. Aufl., Wien–Köln 1979.
36.Henderson W.O., Der Außenhandel Preussen, w: Panorama der fridericianischen Zeit. Friedrich der Große und seine Epoche. Ein Handbuch, hrsg. v. J. Ziechmann, Bremen 1985.
37.Henderson W.O., Die Wirtschafts- und Handelspolitik Friedrich des Grossen, [w:] Panorama der fridericianischen Zeit. Friedrich der Große und seine Epoche. Ein Handbuch, hrsg. v. J. Ziechmann, Bremen 1985.
38.Hinrichs C., Die Wollindustrie in Preußen unter Friedrich Wilhelm I., Berlin 1933.
39.Hinrichs C., Preußen als historisches Problem. Gesammelte Abhandlungen, Berlin 1964.
40.Hintze O., Die Hohenzollern und ihr Werk, 4. Aufl., Berlin 1915.
41.Hosfeld-Guber J., Der Merkantilismusbegriff und die Rolle der absolutistischen Staats im vorindustriellen Preussen, München 1985.
42.Hoszowski S., Walka Gdańska i Torunia z pruską zaborczością w II połowie XVIII wieku, [w:] Szkice z dziejów Pomorza, t. 2: Pomorze nowożytne, red. G. Labuda, S. Hoszoski, Warszawa 1959.
43.Hoszowski S., Handel Gdańska w okresie XV–XVIII wieku, Zeszyty Naukowe Wyższej Szkoły Ekonomicznej w Krakowie 1960, z. 11.
44.Kaufhold K.H., Die Wirtschaft: Vom Merkantilismus zur Industrialisierung, [w:] Preussen- Ploetz. Eine historische Bilanz in Daten und Deutungen, hrsg. v. M. Schlenke, Freiburg–Würzburg 1983.
45.Kaufhold K.H., Preußische Staatswirtschaft – Konzept und Realität. 1640–1806. „Jahrbuch für Wirtschaftsgeschichte” 1994, T. 2.
46.Kaufhold K.H., „Wirtschaftswissenschaften” und Wirtschaftspolitik in Preußen von um 1650 bis um 1800, [w:] Wirtschaft, Wissenschaft und Bildung in Preussen. Zur Wirtschafts- und Sozialgeschichte Preussens vom 18. bis zum 20. Jahrhundert, hrsg. v. K.H. Kaufhold, B. Sösemann, Stuttgart 1998.
47.Kellenbenz H., Der deutsche Außenhandel gegen Ausgang des 18. Jahrhunderts, [w:] Die wirtschaftliche Situation in Deutschland und Österreich um die Wende vom 18. zum 19. Jahrhundert, hrsg. v. F. Lütge Stuttgart 1964.
48.Knitter M., Verifizierung von Schifffahrtsstatistiken des Stettiner Hafens in der zweiten Hälfte des 18. und Aufgang das 19. Jahrhunderts, „Studia Maritima” 2012, vol. 25.
49.Krüger H., Berlin als industrielles Zentrum der mittleren Provinzen, [w:] Preussen in der deutschen Geschichte von 1789, hrsg. v. I. Mittenzwei, K.H. Noack, Berlin 1983.
50.Lesiński H., Rozwój handlu morskiego Kołobrzegu z krajami Skandynawii w XVII i XVIII wieku, [w:] Ars Historica. Prace z dziejów powszechnych i Polski, Poznań 1976.
51.Lesiński H., Kołobrzegs- handel mit den skandinavischen Ländern im 17. und 18. Jahrhundert, „Studia Maritima” 1980, vol. 2.
52.Lesiński H., Udział Kamienia i Wolina w żegludze i handlu morskim w XVI–XVIII w., „Przegląd Zachodniopomorski” 1981, z. 1.
53.Lesiński H., Handel morski Kołobrzegu w XVII i XVIII wieku, Szczecin 1982.
54.Lesiński H., Handel morski Szczecina w okresie szwedzkim 1639–1713, „Materiały Zachodniopomorskie” 1985, t. 31 [1989].
55.Lesiński H., Der Seehandel Szczecins zur Schwedenzeit in den Jahren 1630–1713, „Jahrbuch für Regionalgeschichte” 1988.
56.Lesiński H., Rozwój floty i zasięg geograficzny żeglugi morskiej miast zachodniopomorskich w latach 1648–1720, „Szczeciński Rocznik Naukowy” 1989, R. 4, z. 1.
57.Lesiński H., Ruch statków w porcie kołobrzeskim oraz zasięg geograficzny żeglugi miasta w XVIII wieku, „Materiały Zachodniopomorskie” 1993, t. 39.
58.Lesiński H., Kształtowanie się stosunków rynkowych pod wpływem merkantylistycznej polityki państwa, [w:] Historia Pomorza, red. G. Labud, t. 2 (do roku 1815), cz. 3: Pomorze Zachodnie w latach 1648–1815, oprac. Z. Szultka, H. Lesiński, przy współudziale D. Łukaszewicza, A. Wielopolskiego, Poznań 2003.
59.Lesiński H., Przemiany w stosunkach handlowych miast Pomorza Zachodniego w drugiej połowie XVII i początkach XVIII wieku, [w:] Historia Pomorza, red. G. Labuda, t. 2 (do roku 1815), cz. 3: Pomorze Zachodnie w latach 1648–1815, oprac. Z. Szultka, H. Lesiński, przy współudziale D. Łukaszewicza, A. Wielopolskiego, Poznań 2003.
60.Lesiński H., Szultka Z., Porty pomorskie między Odrą i Łebą oraz ich zaplecze gospodarcze w XVI i pierwszej połowie XVII wieku, [w:] Pamiętnik XIV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 2, Toruń 1994.
61.Looz-Corswaren C. von, Die westlichen Landesteile, [w:] Panorama der fridericianischen Zeit. Friedrich der Große und seine Epoche. Ein Handbuch, hrsg. v. J. Ziechmann, Bremen 1985.
62.Mączak A., Handel zamorski Prus Książęcych w latach 1565–1646. Próba analizy statystycznej, [w:] Węzłowe problemy dziejów Prus XVII–XX wieku, red. G. Labuda, Poznań 1971.
63.Mączak A., Między Gdańskiem a Sundem. Studia nad handlem bałtyckim od połowy XVI do połowy XVII w., Warszawa 1972.
64.Majewska G., Polityka handlowa Szwecji w latach 1720–1809, Wrocław 1991.
65.Meier H., Beiträge zur Handels- und politischen Geschichte Königsbergs, „Neue Preussische Provinzial-Blätter” 1864, Bd. 9 (67).
66.Meyer H., Stettin in alter und neuer Zeit, Stettin 1887.
67.Mittenzwei I., Wirtschaftspolitik-, Territorialstaat-Nation. Die Haltung des preußischen Bürgertums zu den wirtschaftlichen Auseinandersetzungen zwischen Preußen und Sachsen (1740–1786), „Jahrbuch für Wirtschaftsgeschichte” 1970, T. 3.
68.Mittenzwei J., Preußen nad dem siebenjährigen Krieg. Auseinandersetzungen zwischen Bürgertum und Staat um die Wirtschaftspolitik, Berlin 1979.
69.Müller A., Emdens Seeschiffahrt und Seehandel von der Besitzergreifung Ostfrieslands durch Preußen bis zur Eröffnung des Dortmund-Ems-Kanal 1744–1899, „Hansische Geschichtsblätter” 1939, Jg. 55.
70.Müller-Weil U., Absolutismus und Aussenpolitik in Preussen. Ein Beitrag zur Strukturgeschichte des preussischen Absolutismus, Stuttgart 1992.
71.Naudé W., Die merkantilistische Wirtschaftspolitik Friedrich Wilhelm I. und der Küstriner Kammerdirektor Hille, „Historische Zeitschrift” 1903, Bd. 90.
72.Naudé W., Getreidehandelspolitik der europäischen Staaten von 13. bis 18. Jahrhundert, Berlin 1896.
73.Neugebauer W., Zentralprovinz im Absolutismus. Brandenburg im 17. und 18. Jahrhundert, Berlin 2001.
74.North M., Getreideanbau und Getreidehandel im Königlichen Preußen und im Herzogtum Preußen. Überlegungen zu den Beziehung zwischen Produktion, Binnenmarkt und Weltmarkt im 16. und 17. Jahrhundert, „Zeitschrift für Ortforschung” 1985, Jg. 34.
75.Oestreich G., Friedrich Wilhelm I. Preußischer Absolutismus, Merkantilismus, Militarismus, Göttingen 1977.
76.Opgenoorth E., Friedrich Wilhelm. Der Grosse Kurfürst von Brandenburg. Eine politische Biographie, Bd. 1, Göttingen 1971.
77.Opgenoorth E., Friedrich Wilhelm, Bd. 2, Göttingen 1978.
78.Rachel H., Handel und Handelsrecht von Königsberg in Preußen im 16.–18. Jahrhundert, „Forschungen zur Brandenburgischen und Preussischen Geschichte” 1909, Bd. 40.
79.Rachel H., Der Merkantilismus in Brandenburg-Preußen, Forschungen zur Brandenburgischen und Preußischen Geschichte” 1927, Bd. 40.
80.Rachel H., Das Berliner Wirtschaftsleben im Zeitalter des Frühkapitalismus, Berlin 1931.
81.Radtke W., Die preußische Seehandlung zwischen Staat und Wirtschaft in der Frühphase der Industrialisierung, Berlin 1981.
82.Ring V., Asiatische Handelskampanien Friedrich des Grossen, Berlin 1890.
83.Schieder T., Friederich der Große. Ein Königtum der Wiedersprüche, Berlin 1983.
84.Schlenke M., England und das friederizianische Preußen 1740–1763, München 1964.
85.Schmidt T., Geschichte des Handels und der Schiffahrt Stettins, „Baltische Studien” 1863, Bd. 19.
86.Schmidt T., Der Handel unter Friedrich dem Großen, „Baltische Studien” 1864, Bd. 20.
87.Schmidt T., Beiträge zur Geschichte des Stettiner Handels. Die Stettiner Schiffahrt unter Friedrich dem Großen, „Baltische Studien” 1866, Bd. 21.
88.Schmoller G., Die Russische Companie zu Berlin, „Zeitschrift für Preußische Geschichte und Landeskunde” 1883, Bd. 20.
89.Schmoller G., Die Erwerbung Pommerns und der Handel auf der Oder und in Stettin bis 1740, „Jahrbuch für Gesetzgebung, Verwaltung und Volkswirtschaft im Deutschen Reich” 8 (1884), H. 2.
90.Schultze J., Geschichte der Mark Brandenburg, Bd. 5: Von 1648 zu ihrer Auflösung und dem Ende ihrer Institutionen, Berlin 1969.
91.Sembritzki J., Geschichte der Königlischen See- und Handelsstadt Memel, 2. Aufl., Memel 1926.
92.Setzefand W., Der Handel Stettins unter Friedrich Wilhelm I., Stettin 1928.
93.Stanielewicz J., Zarys rozwoju portu i handlu morskiego Szczecina od XVI do XVIII wieku, [w:] Pomorze Zachodnie w tysiącleciu, red. P. Bartnik, K. Kozłowski, Szczecin 2000.
94.Straubel R., Stettin als Handelsplatz und wirtschaftlicher Vorort Pommerns im spätabsolutistischen Preußen, „Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und Ostdeutschlands” 2004, Bd. 50.
95.Szopowski Z., Małe porty Pomorza Zachodniego w okresie drugiej wojny światowej, Warszawa–Poznań 1962.
96.Szultka Z., Port w Ustce do końca XVIII wieku, „Rocznik Koszaliński” 1977, nr 13.
97.Szultka Z., Ekonomiczne problemy portu słupskiego w Ustce, „Rocznik Koszaliński” 1978, nr 14.
98.Szultka Z., Rzemiosło i handel Słupska w drugiej połowie XVII i XVIII wieku, Słupsk 1981.
99.Szultka Z., Stosunek społeczeństwa Pomorza Zachodniego do pomorskich praw sukcesyjnych Brandenburgii w latach 1627–1648/1653, cz. II, „Zapiski Historyczne” 1989, t. 54, z. 1.
100.Szultka Z., Pomorze Zachodnie w okresie rywalizacji szwedzko-brandenburskiej o Szczecin i ujście Odry, [w:] Historia Pomorza, red. G. Labuda, t. 2 (do roku 1815),
101.Szultka Z., Polityka gospodarcza państwa i jej wpływ na sytuację ekonomiczną wsi i miast oraz położenie ludności, [w:] Prusy w okresie monarchii absolutnej (1701–1806), red. B. Wachowiak, oprac. Z. Szultka, A. Kamieński, G. Kucharczyk, D. Łukasiewicz, B. Wachowiak, Poznań 2010.
102.Szultka Z., Sytuacja społeczno-gospodarcza miast i wsi, [w:] Prusy w okresie monarchii absolutnej (1701–1806), red. B. Wachowiak, oprac. Z. Szultka, A. Kamieński, G. Kucharczyk, D. Łukasiewicz, B. Wachowiak, Poznań 2010.
103.Teubert O., Die Binnenschiffahrt, Bd. 1, Leipzig 1912.
104.Tietze W., Die Oderschiffart, Leipzig 1907.
105.Treue W., Wirtschaftsgeschichte der Neuzeit. Das Zeitalter der technisch-industriellen Revolution 1700 bis 1966, 2. Aufl., Stuttgart 1966.
106.Treue W., Wirtschaftsgeschichte der Neuzeit, Bd. 1: 18. und 19. Jahrhundert, Stuttgart 1973.
107.Treue W., Wirtschafts- und Technikgeschichte Preussens, Berlin 1984.
108.Treue W., Preußens Wirtschaft vom Dreissigjährigen Krieg bis zum Nationalismus, [w:] Handbuch der preussischen Geschichte, Bd. 2: Das 19. Jahrhundert und grosse Themen der Geschichte Preussens, hrsg. v. O. Büsch, Berlin–New York 1992.
109.Trzoska J., Zmiany w handlu bałtyckim i europejskim, [w:] Historia Gdańska, red. E. Cieślak, t. 3, cz. 1, Gdańsk 1993.
110.Vogel W., Beiträge zur Statistik der deutschen Seeschiffahrt im 17. und 18. Jahrhundert, „Hansische Geschichtsblätter” 1932, Jg. 57.
111.Wachowiak B., Wymiana handlowa Królewca z zapleczem polskim w świetle opinii miejscowego kupiectwa i władz pruskich z lat 1815–1820, „Komunikaty Mazursko--Warmińskie” 1980, nr 3.
112.Wachowiak B., Szczecin w okresie przewagi państwa feudalnego 1478–1713, [w:] Dzieje Szczecina. Wiek X–1805, red. G. Labuda, t. 2, Warszawa–Poznań 1985.
113.Wachowiak B., Dzieje Brandenburgii-Prus na progu czasów nowożytnych (1500–1701), Poznań 2001.
114.Wachowiak B., Miasta po wojnie trzydziestoletniej w warunkach polityki merkantylnej, [w:] B. Wachowiak, Dzieje Brandenburgii-Prus na progu czasów nowożytnych (1500–1701), Poznań 2001.
115.Wachowiak B., Polska – Rzeczpospolita Obojga Narodów w testamentach politycznych Hohenzollernów XVII–XVIII wieku, „Roczniki Historyczne” 2010, t. 76.
116.Wachowiak B., Wybrane problemy handlu warciańsko-odrzańskiego w latach 1618–1750, „Przegląd Zachodniopomorski” 2011, z. 2.
117.Wapiński R., Myśl polityczna i polityka morska w latach 1870–1970, Zeszyty Naukowe
118.Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Gdańskiego „Historia” 1973, nr 2.
119.Wąs G., Dzieje Śląska od 1526 do 1806 roku, [w:] M. Czapliński, E. Kaszuba, G. Wąs, R. Źerelik, Historia Śląska, Wrocław 2007.
120.Wehler H.-U., Deutsche Gesellschaftsgeschichte, 2. Aufl., Bd. 1, München 1989.
121.Wehrmann M., Der Handel Stettins unter Friedrich dem Grossen, „Unser Pommerland” 14 (1929), H. 1/2.
122.Wehrmann M., Geschichte der Stadt Stettin, Stettin 1911.
123.Wiśniewski J., Zalążki kapitalizmu i przezwyciężanie kryzysu gospodarczego (1713–1740), [w:] Dzieje Szczecina. Wiek X–1805, red. G. Labuda, t. 2, Warszawa–Poznań 1985.
124.Włodarczyk E., Czy Prusy prowadziły własną politykę morską?, [w:] Dzieje Brandenburgii i Prus w historiografii, red. B. Wachowiak, Warszawa–Poznań 1989.
125.Włodarczyk E., Wokół problemów pruskiej polityki morskiej w XVIII i XIX wieku, „Przegląd Zachodniopomorski” 1990, z. 4.
126.Wojtowicz J., Stosunki społeczno-gospodarcze Pomorza Wschodniego na przełomie XVIII i XIX stulecia, [w:] Historia Pomorza, t. 2 (do roku 1815), red. G. Labuda,
127.cz. 2: Pomorze Wschodnie w latach 1657–1815, oprac. E. Cieślak, J. Wojtowicz, W. Zajewski, Poznań 1984.
128.Würtenberger T, Die Planung im kameralistischen Staat, [w:] Panorama der fridericianischen Zeit. Friedrich der Große und seine Epoche. Ein Handbuch, hrsg. v. J. Ziechmann, Bremen 1985.
129.Zorn W., Binnenwirtschaftliche Verflechtungen um 1800, [w:] Die wirtschaftliche Situation in Deutschland und Österreich um die Wende vom 18. zum 19. Jahrhundert, hrsg. v. F. Lütge, Stuttgart 1964.
130.Zorn W., Gewerbe und Handel 1648–1800, [w:] Handbuch der deutschen Wirtschaftsund Sozialgeschichte, hrsg. v. H. Aubin, W. Zorn, Bd. 1, Stuttgart 1971.
131.Zorn W., Sozialer Wandel in Mitteleuropa 1780–1840. Eine vergleichende landesgeschichtliche Untersuchung, [w:] W. Zorn, Wirtschaftlich-soziale Bewegung und
132.Verflechtung. Ausgewälhlte Aufsätze, Stuttgart 1992.
133.Zottmann H., Die Wirtschaftspolitik Friedrichs des Grossen. Mit besonderer Berücksichtigung der Kriegswirtschaft, Leipzig–Wien 1937.