ISSN: 1230-0780
eISSN: 2719-4337
OAI
DOI: 10.18276/skk.2022.29-01
Lista wydań /
nr 29 2022
JHWH i Jego maṣṣēbâ? Tel Arad i graniczny wyznacznik terytorium pod protektoratem Boga Izraela
| Autorzy: |
Janusz
Lemański
Uniwersytet Szczeciński, Szczecin, Instytut Nauk Teologicznych |
| Słowa kluczowe: | stela maṣṣēbâ Tel Arad świątynia anikonizm |
| Data publikacji całości: | 2022 |
| Liczba stron: | 28 (11-38) |
Abstrakt
W artykule podjęta jest kwestia interpretacji odkrytej w Tel Arad judzkiej świątyni (przełom VIII/VII wieku przed Chr.). Znaleziona w niej stela (maṣṣēbâ) pozwala sądzić, że w oficjalnym kulcie z okresu monarchii taki obiekt kultowy symbolizował JHWH. W interpretacji tego znaleziska pomóc mogą teksty biblijne. Oprócz oficjalnego potępienia, zakazu budowania i nakazu niszczenia już istniejących tego rodzaju kultowych instalacji (głównie pogańskich), można znaleźć w tekstach biblijnych także pozytywne wzmianki zarówno w sferze kultu (głównie w tradycji o Jakubie: stela poświęcona JHWH z Betel; Oz 3,4: królestwo Izraela), jak i czysto świeckich zastosowań (pomniki, nagrobne stele). Położenie Tel Arad na południowym pograniczu Judy sugeruje jednak, że znaleziona tam stela mogła stanowić symboliczny wyznacznik granicy tego państwa i znak protekcji jego terytorium ze strony JHWH (por. Rdz 31,45.51–53; Iz 19,19).
Pobierz plik
Plik artykułu
Bibliografia
| 1. | Aharoni, Miriam. „Arad”. W: The New Encyclopedia of Archaeological Excavations in the Holy Land, red. E. Stern. T. 1, 75–87. Jerusalem, New York: Simon & Schuster, 1993. |
| 2. | Aharoni, Yohanan. „Excavation of Tel Arad: Preliminary Report on the Second Season, 1963”. Israel Exploration Journal 17 (1967): 247–249. |
| 3. | Aharoni, Yohanan. „Arad: Its Inscriptions and Temple”. Biblical Archaeologist 31 (1968): 20–32. |
| 4. | Albertz, Rainer. Exodus 19–40. ZBK.AT 2.2. Zürich: ZTV, 2015. |
| 5. | Alexander, T. Desmont. Exodus. Apollos OT Commentary 2. London: Apollos; Downers Grove: InterVarsity Press, 2017. |
| 6. | Amzollag, Nissin. „YHWH, The Canaanite God of Metallurgy?”. Journal for the Study of the Old Testament 33, 4 (2009): 387–404. |
| 7. | Andersen, Francis, David N. Freedman. Micah. AB 24E. New York: Doubleday, 2000. |
| 8. | Anderson, Arnold A. 2 Samuel. WBC 11. Dallas: Word Book, 1989. |
| 9. | Arnold, Bill T. „Israelite Worship as Envisioned and Prescribed in Deuteronomy 12”. Zeitschrift für Altorientalische und Biblische Rechtsgeschichte 22 (2016): 161–175. |
| 10. | Avner, Uzi. „Maṣṣeboth Sites in the Negev and Sinai and Their Significance”. W: Biblical Archaeology Today 1990, red. A. Brian, J. Aviram. Jerusalem: Israel Exploration Society 2, 1993. |
| 11. | Avner, Uzi. „Sacred Stones in the Desert”. Biblical Archaeology Review 27 (2001): 39–41. |
| 12. | Berges, Urlich. Das Buch Jesaja. Komposition und Endgestalt. HBS 16. Freiburg–Basel– Wien: Herder, 1998. |
| 13. | Beuken, Willem A.M. Jesaja 1–12. HThKAT. Freiburg–Basel–Wien: Herder, 2003. |
| 14. | Beuken, Willem A.M. Jesaja 13–27. HThKAT. Freiburg–Basel–Wien: Herder, 2007. |
| 15. | Binger, Tidle. Asherah Goddesses in Ugarit, Israel and the Old Testament. JSOT.S 232. Sheffield: Academic Press, 1997. |
| 16. | Blenkinsopp, Joseph. Isaiah 56–66. AB 19B. New York: Doubleday, 2003. |
| 17. | Bloch-Smith, Elizabeth. „Maṣṣebȏt in the Israelite Cult. An Argument for Rendering Implicit Cultic Criteria Explicit”. W: Temple and Temple Worship in Biblical Israel, red. J. Day, 29–39. London: T&T Clark International, 2005. |
| 18. | Blum, Eckart. Die Komposition des Vätergeschichte. WMANT 57. Neukirchen-Vluyn: Neukrichener Verlag, 1984. |
| 19. | Bloch-Smith, Elizabeth. „Maṣṣebȏt Standing for Yhwh: The Fall of a Yhwistic Cult Symbol”. W: Worship, Woman, and War. Essays in Honor of Susan Niditch, red. John J. Collins, Tracy M. Lemos, Saul M. Olyan. Brown Judaic Studies, 99–116. Providence: Rhode Island: Brown University, 2015. Dostęp 2.09.2021. https://www.academia. edu/19557645. |
| 20. | Caquot, André, Philippe De Robert. Les livres de Samuel. Genève: Labor et Fides, 1994. |
| 21. | Carr, David. Reading the Fractures of Genesis: Historical and Literary Approaches. Louisville: Westminster John Knox Press, 1996. |
| 22. | Childs, Brevard S. Isaiah. OTL. Louisville: Westminster John Knox Press, 2001. |
| 23. | Cornell, Collin. „Cult Statuary in the Judean Temple at Yeb”. Journal for the Study of Judaism 47 (2016): 291–309. |
| 24. | Day, John. „Asherah in the Hebrew Bible and Northwest Semitic Literature”. Journal of Biblical Literature 105 (1986): 386–408. |
| 25. | De Hulster, Izaak. Iconographic Exegesis and Third Isaiah. FAT 2/36. Göttingen: Mohr Siebeck, 2009. |
| 26. | Delcor M. „Two Special Meaning of the Word yd in Biblical Hebrew”. Journal of Semitic Studies 12 (1967): 230–240. |
| 27. | Dietrich, Walter. „Das Zwölfprophetenbuch”. W: Die Entstehung des Alten Testaments, red. W. Dietrich, H.-P. Mathys, Th. Römer, R. Smend, 382–480. Stuttgart: Kohlhammer, 2014. |
| 28. | Dietrich, Walter. Samuel: 1 Sam 13–26. BK VIII/2. Neukirchen: Neukirchener Theologie Verlagsgesellschaft, 2015. |
| 29. | Dietrich, Walter. Samuel. 1 Samuel 27–2 Samuel 8. BK VIII/3. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2019. |
| 30. | Ederer, Matthias. Das Buch Josua. NSK.AT 5/1. Stuttgart: Verlag Katholisches Bibelwerk, 2017. |
| 31. | Ehrlich, Arnold B. Randglossen zur hebräischen Bibel. T. 1. Leipzig: Hinrichs, 1908. |
| 32. | Friedman, Richard E. Who Wrote the Bible. San Francisco: Harper, 1997. |
| 33. | Gatti, Nicoletta, George Ossom-Batsa. „The Drama of Infertility: Reading Isa 56,1–8 from a Kroba Peerspective”. Horizon in Biblical Theology 40 (2018): 115–141. |
| 34. | Gerstenberger, Erhard S. Das 3. Buch Mose. Leviticus. ATD 6. Göttingen: Vandehoeck & Ruprecht, 1993. |
| 35. | Gesenius’ Hebrew Grammar, red. E. Kautzsch, A.E. Cowley. Oxford: Clarendon Press, 1910 = GKC. |
| 36. | Gilmour, Rachelle. „The Monuments of Saul and Absalom in the Book of Samuel”. W: Collective Memory and Collective Identity. Deuteronomy and the Deuteronomistic History in Their Conrext, red. J. Unsok Ro, D. Edelman. BZAW 534, 243–261. Berlin–Boston: de Gruyter, 2021. |
| 37. | Gnuse, Robert. „Redefining the Elohist”. Journal of Biblical Literature 119 (2000): 201–220. |
| 38. | Graesser, C.F. „Standing Stones in Ancient Palestine”. Biblical Archaeologist 35/2 (1972): 34–63. |
| 39. | Gruber, Mayer I. Hosea: A Textual Commentary. London: Bloomsbury, 2017. |
| 40. | Hallote, Rachel S. Death, Burial, and Afterlife in the Biblical Word. Chicago: Ivan R. Dee, 2001. |
| 41. | Hamilton, Victor P. Exodus. Grand Rapids: Baker Academic, 2011. |
| 42. | Herodot. Dzieje. Tłum. S. Hammer. Warszawa: Czytelnik, 2002. |
| 43. | Herzog, Ze’ev. „The Date of the Temple of Arad: Reassessment of the Stratigraphy and the Implications for the History of Religion in Judah”. W: Studies in the Archaeology of the Iron Age in Israel and Jordan, red. A. Mazar. JSOT.S 331, 156–178. Sheffield: University Press, 2001. |
| 44. | Herzog, Ze’ev. „Fortress Mound at Tel Arad: An Interim Report”. Tel Aviv 29 (2002): 3–109. |
| 45. | Herzog, Ze’ev. „Arad”. W: The Oxford Encyclopedia of the Bible and Archaeology, red. D. Master, 38–41. Oxford: University Press, 2013. |
| 46. | Hieke, Thomas. Levitikus 16–27. HThKAT. Freiburg–Basel–Wien, 2014. |
| 47. | Houtman, Cornelius. Exodus. T. 3. HCOT. Leuven: Peeters, 2000. |
| 48. | Huzli, Jürg. „Role and Significance of Ancestors in the Book of Samuel”. W: The Book of Samuel: Stories – History – Reception History, red. W. Dietrich, C. Edenburg, P. Hugo, 423–437. Leuven: Peeters, 2016. |
| 49. | Japhet, Sara. „jd wšm (Isa 56:5): A Different Proposal”. Maarav 8 (1992): 68–80. |
| 50. | Keel, Otto, Christopher Uehlinge. God, Goddes, and Image of God. Tłum. T. Tropp. Minneapolis: Fortress Press, 1998. |
| 51. | Kessler, Rainer. Micha. HThKAT. Freiburg–Basel–Wien: Herder, 1999. |
| 52. | Kühn, Dagmar. „Totengedenken im Alten Testament”. W: Tod und Jenseits im alten Israel und in seiner Umwelt, red. A. Berlejung, B. Janowski. FAT 64, 481–499. Tübingen: Mohr Siebeck, 2009. |
| 53. | LaRocca-Pitts, Elizabeth. „Of Wood and Stone”: The Significance of Israelite Cultic Items in the Bible and Its Early Intepretations. HSM 61. Winona Lake: Eisenbrauns, 2001. |
| 54. | Lemański, Janusz. „Mojżesz i Nehusztan (Lb 21,4–9; 2 Krl 18,4): próba analizy historii jednej tradycji”. Collectanea Theologica 71, 4 (2001): 5–24. |
| 55. | Lemański, Janusz. Księga Wyjścia. NKB.ST II. Częstochowa: Edycja Świętego Pawła, 2009. |
| 56. | Lemański, Janusz. „Szukajcie dobra, a nie zła, abyście żyli” (Am 5,14a). Wprowadzenie do profetyzmu starotestamentalnego. T. 2: Dwunastu proroków mniejszych. Księga Barucha. List Jeremiasza. SiR 31. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe US, 2012. |
| 57. | Lemański, Janusz. Księga Rodzaju rozdziały 11,27–36,43. NKB.ST I/2. Częstochowa: Edycja Świętego Pawła, 2014. |
| 58. | Lemański, Janusz. „Rola snów w Księdze Rodzaju (tradycje patriarchalne Rdz 12–36)”. W: Sny prorocze, sny wieszcze, objawienia Boże przez sny w tradycji starotestamentalnej, red. G.M. Baran, 9–45. Tarnów: Biblos, 2017. |
| 59. | Lemański, Janusz. „Religia Izraela”. W: Janusz Lemański, Narodziny Izraela. Szkice historyczno-biblijne, 251–296. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe US, 2021. |
| 60. | Lemański, Janusz. „Jakub z Transjordanii/Izaak z Beer Szeby”. W: Janusz Lemański, Narodziny Izraela. Szkice historyczno-biblijne, 169–210. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe US, 2021. |
| 61. | Levin, Yigal. „Baal Worship in Early Israel: An Onomastic View in Light of the «Eshbaal» Inscription From Khirbet Qeiyafa”. Maarev. A Journal for the Study of the Northwest Semitic Languages and Literatures 21, 1–2 (2017): 203–236. |
| 62. | Levinson, Bernard. Deuteronomy and the Hermeneutics of Legal Innovation. New York: Oxford University Press, 1997. |
| 63. | Lundbom, Jack R. Deuteronomy. A Commentary. Grand Rapids–Cambridge: Eerdmans, 2013. |
| 64. | Martens, Elmer A. „nṣb”. W: New International Dictionary of Old Testament Theology and Exegesis. T. 3, red. W.A. VanGemeren, 134–136. Carliesle: Paternoster Press, 1997 = NIDOTTE. |
| 65. | Mazar, Amichai, Ehud Netzer. „On the Israelite Fortress of Arad”. Bulletin of the American Schools of Oriental Research 263 (1986): 87–90. |
| 66. | McCarter jr., P. Keyle. II Samuel. AB 9. New York: Doubleday, 1984. |
| 67. | Mettinger, Tryggve. No Graven Omage? Israelite Aniconism in its Ancient Near Eastern Context. CBOT 42. Stockholm: Ahngvist & Wiksell, 1995. |
| 68. | Miller II, Robert D. Yahweh: Origin of a Desert God. FRLANT 284. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2021. |
| 69. | Mittmann, Siegfried. „Die Grabinschrift des Sängers Uriahu”. Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins 97 (1981): 139–152. |
| 70. | Monar, Dale W. „Massebah”. W: The Anchor Bible Dictionary. T. 4, red. D.N. Feedman, 602. New York: Doubleday, 1992. |
| 71. | Münnich, Maciej. „The Cult of Bronze Serpent in Ancient Canaan and Israel”. W: Selected Essays in Jewish Studies. T. 1: The Bible and Its World, Rabinic Literature, and Jewish Law, and Jewish Thought, red. B.J. Schwartz, A. Melamed, A. Shemesh. Jerusalem: World Union of Jewish Studies 2008, 39–56. Dostęp 8.09.2021. https://www.academia.edu/4512018. |
| 72. | Na’aman, Nadav. „No Anthropomorphie Graven Image. Notes on te Assumed Antropomorphic Cult Statues in the Temples of YHWH in the Pre-Exilie Period”. Ugarit-Forschungen 31 (1999): 391–415. |
| 73. | Na’aman, Nadav. „The Abandonment of Cult Places in the Kingdom of Israel and Judah as Acts of Cult Reform”. Ugarit-Forschungen 34 (2002): 585–602. |
| 74. | Naples, Mary. In Serach of Asherah. The Lost Hebrew Goddess, 1–20. Dostęp 6.09.2021. https://www.academia.edu/4520233. Kuntijlled ‘Ajrud (s. 8–10); Khirber el-Qom (s. 10–12). |
| 75. | Nelson, Richard. Deuteronomy. OTL. Louisville: Westminster John Knox Press, 2002. |
| 76. | Niehr, Herbert. „In Search of Yhwh’s Cult Statue in the First Temple”. W: The Image and the Book: Iconic Cults, Aniconism, and the Rise of Book Religion in Israel and the Ancient Near East, red. K. van der Toron. CBET 21, 73–95. Leuven: Peters, 1997. |
| 77. | Nylander, Carl. „A Note on the Stonecutting and Masonry of Tel Arad”. Israel Exploration Journal 17 (1967): 56–59. |
| 78. | Obara, Elżbieta. Le startegie di Dio: Dramatiche comunicative nei discorsi divini del Trito-Isaia. AnBib 188. Roma: Gregoriana & Biblical Press, 2010. |
| 79. | Otto, Eckart. Deuteronomium 4,44–11,32. HThKAT. Freiburg–Basel–Wien, 2012. |
| 80. | Otto, Eckart. Deuteronomium 12,1–23,15. HThKAT. Freiburg–Basel–Wien, 2016. |
| 81. | Pakkala, Juka. Intolerant Monolatry in the Deuteronomistic History. Publication of Finnish Exegetical Society 76. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1999. |
| 82. | Paul, Shalom M. Isaiah 40–66. ECC. Grand Rapids–Cambridge: Eerdmans, 2012. |
| 83. | Porter, Joshua R. „Wyżyna”. W: Encyklopedia biblijna, red. P.J. Achtemeier, 1358–1360. Warszawa: Vocatio, 1999. |
| 84. | Preuss, Horst D. „’ĕlîl”. W: Theological Dictionary of the Old Testament. T. 1, red. G.J. Botterweck, H. Ringgren, 285–287. Grand Rapids: Eerdmans, 1990 = TDOT. |
| 85. | Propp, William H.C. Exodus 19–40. AB 2A. New York: Doubleday, 2006. |
| 86. | Reichert, Andreas. „Massebe”. W: Biblisches Reallexikon, red. K. Galing. HAT 1, 206. Tübingen: Mohr Siebeck, 21977 = BRL2. |
| 87. | Rüterswörden, Udo. Von den politischen Gemeinschaft zur Gemeinde. Studien zu Dt 16,18–18,22. BBB 65. Frankfurt am Main: Athenäum, 1987. |
| 88. | Samlers, Seth L. „Monotheism, Pantheon Reduction, or Royal Adoption of Family Religion? Review Essay of Albertz & Schmitt, Family and Household Religion in Ancient Israel and the Levant (Eeisenbrauns 2012)”. Journal of Ancient Near Eastern Religion 14 (2014): 217–227. |
| 89. | Sarna, Nahum. The JPS Torah Commentary: Exodus. Philadelphia–New York–Jerusalem: Jewish Publication Society, 1991. |
| 90. | Schmitt, Rüdiger. „«And Jacob Set Up a Pillar at her Grave…» Material Memorials and Landmarks in the Old Testament”. W: The Land of Israel in Bible, History, and Theology. Studies in Honour of Ed Noort, red. J. van Ruiten, J. Cornelis de Vos. VT.S 124, 389–403. Leiden: Brill, 2009. |
| 91. | Schmidt, Reiger. „Totenversorgung, Totengedenken und Nekromantie. Biblische und archäologische Perspektiven ritueller Kommunikation mit der Toten”. W: Tod und Jenseits im alten Israel und in seiner Umwelt, red. A. Berlejung, B. Janowski. FAT 64, 501–524. Tübingen: Mohr Siebeck, 2009. |
| 92. | Seitz, Christopher. Isaiah 1–39 (Intepretation). Louisvlle: Westminster John Knox Press, 1993. |
| 93. | Sicre Diaz, Josè Luis. Giosuè. Roma: Borla, 2004. |
| 94. | Sommer, Benjamin D. „Monotheism”. W: The Hebrew Bible: A Critical Companion, red. John Barton, 239–270. Princeton University Press, 2016. |
| 95. | Stoebe, Hans Joachim. Das zweite Buch Samuelis. KAT VIII/2. Gütersloh: Gütersloher Velagshaus, 1994. |
| 96. | Stolz, Fritz. Das erste und zweite Buch Samuel. ZBK.AT 9. Zürich: TVZ, 1981. |
| 97. | Tadmor, Hayim. The Inscriptions of Tigleth-Pileser III King of Assyria. Jersualem: Israel Academy of Sciences and Humanities, 1994. |
| 98. | Talmon, Shemaryahu. „Yād wāšēm: An Idiomatic Phrase in Biblical Literature and Its Variations”. Hebrew Studies 25 (1984): 8–17. |
| 99. | Texte aus der Umwelt des Alten Testaments. T. II/4, red. O. Kaiser. Gütersloh: Gütersloher Verlagshaus G. Mohn, 1988 = TUAT. |
| 100. | The Origin of Yahwism, red. J. van Oorschot, M. Witte. BZAW 484. Berlin–Boston: de Gruyter, 2017. |
| 101. | Tronina, Antoni. „Eposy ugaryckie o Kerecie i Akhacie”. W: Scripturae Lumen. T. 1: Ewangelia o Królestwie, 563–621. Lublin: Wydawnictwo KUL, 2009. |
| 102. | Uelinger, Christoph. „Arad, Qiṭmīt – Judahite Aniconism vs. Edomite Iconic Cult”. W: Text, Artifact, and Image. Revealing Ancient Israelite Religion, red. G. Beckman, T.J. Lewis. Brown Judaic Studies 346, 80–112. Providence, Rhode Island: Brown University, 2006. |
| 103. | Ussishkin, David. „The Date of the Judean Shrine at Arad”. Israel Exploration Journal 38 (1988): 142–157. |
| 104. | Veijola, Timo. Das 5. Buch Mose. Deuteronomium. Kapitel 1,1–16,17. ATD 8.1. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 2004. |
| 105. | Weinfeld, Moshe. Deuteronomy 1–11. AB 5. New York: Doubleday, 1991. |
| 106. | Weippert, Manfred. Historisches Textbuch zum Alten Testament. Grundrisse zum Alten Testament 10. Göttingen: Vandenhoech & Ruprecht, 2010. |
| 107. | Wielki słownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, red. L. Koehler i in. Warszawa: Vocatio, 2008. |
| 108. | Willi-Plein, Ina. Das Buch Genesis. Kapitel 12–50. NSK.AT 1/2. Stuttgart: Verlag Katholisches Bibelwerk, 2011. |
| 109. | Winkle, David W. van. „The Meaning of Yad Washem in Isaiah LVI 5”. Vetus Testamentum 47 (1997): 378–385. |
| 110. | Woude, A.S. van der. „jād”. W: Theologisches Handwörtebuch zum Alten Testament. T. 1. = THAT, 667–678. Gütersloh: Kaiser Gütersloher Verlagshaus, 1971; 51994. |
| 111. | Wypych, Stanisław. Księga Jozuego. NKB.ST VI. Częstochowa: Edycja Świętego Pawła, 2015. |
| 112. | Yanin, Yigael. „A Note on the Stratigraphy of Arad”. Israel Exploration Journal 15 (1965): 180. |
| 113. | Zapff, Burkard. Micha. IEKAT. Stuttgart: Kohlhammer, 2020. |