Abstrakt
Przedmiotem analizy jest pochodzący z XVI wieku wariantywny zwrot wycierać sobie gębę kimś, czymś, który we współczesnych słownikach normatywnych rejestrowany jest jako wycierać sobie gębę, buzię, mordę kimś, czymś ‘mówić o kimś, o czymś źle, niepochlebnie, bez należytego szacunku, ze zbytnią poufałością; obmawiać, oczerniać kogoś’. Badania prowadzone ma materiałach Narodowego Korpusu Języka Polskiego IPI PAN pokazały, że wariancja związku dotyczy nie trzech, a siedmiu komponentów nominalnych: gęba, buzia, usta, twarz, pysk, morda i ryj. Zmniejszyła się natomiast liczba schematów walencyjnych, które w tekstach współczesnej polszczyzny związek realizuje, a mianowicie ktoś + wyciera sobie gębę + kim i ktoś + wyciera sobie gębę + czym. Analizowany zwrot zyskał również we współczesnej polszczyźnie nowe znaczenie, czego słowniki normatywne nie zauważyły, a co odnotował jedynie nienormatywny internetowy Wielki słownik języka polskiego pod red. Piotra Żmigrodzkiego. Jest nim treść ‘mówić dużo o kimś lub o czymś, m.in. dla osiągnięcia jakichś korzyści’. Znaczenie nowe – jak pokazały badania – jest dominujące, znaczenie stare, choć rzadsze, wciąż jest w tekstach współczesnej polszczyzny aktualizowane. Jest ono typowe dla kontekstów, w których zwrot jest realizowany w postaci ktoś + wyciera sobie gębę + kim.