Przegląd Zachodniopomorski


ISSN: 0552-4245     eISSN: 2353-3021    OAI    DOI: 10.18276/pz.2019.4-06
CC BY-SA   Open Access   DOAJ  ERIH PLUS  DOAJ

Lista wydań / z. 4 2019
Criminal activity in Silesia during the Thirty Years’ War (1618–1648). Contribution to the research
(Przestępczość kryminalna na Śląsku w czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Przyczynek do badań)

Autorzy: Daniel Wojtucki
Słowa kluczowe: przestępczość Śląsk wojna trzydziestoletnia kat kradzież zabójstwo morderstwo żołnierze grabież konflikt wiek XVII seryjni mordercy czary magia posthuma szubienica egzekucja
Data publikacji całości:2019
Liczba stron:28 (125-152)
Cited-by (Crossref) ?:

Abstrakt

Należy przyjąć, iż każda wojna tworzyła ludzi marginesu, a demobilizacja sprawiała, że pozostali po niej ludzie byli przywykli do walki i rozboju. Skłonni do kontynuowania dotychczasowych zajęć, którymi się trudnili, ale już poza szeregami oddziałów wojskowych. W trakcie wojen za armiami ciągnęły masy przeróżnych maruderów i hultajów, którzy czasem zostawali wchłonięci do szeregów armii, za którymi podążali. Jedynie na przykładzie dużych miast ówczesnego Śląska, tj. Legnicy czy częściowo Wrocławia i Świdnicy możemy poznać skalę zjawiska ówczesnej przestępczości pospolitej, zarówno tej popełnianej przez żołnierzy, ale też cywilów. Niepokoje w okresie konfliktu zbrojnego w latach 1618-1648 przyniosły też wystąpienia ludności przeciwko ówczesnym władzom. Jednak to kradzieże stanowiły w nowożytnych systemach karnych najpowszechniejszy delikt, za który orzekano sankcje karne od tych najpoważniejszych – kary śmierci, cielesnych, czy relegacji. Łupem złodziei padało wszystko, co miało jakąkolwiek wartość materialną i pozostawione zostało bez stosownego nadzoru. Do szczególnie negatywnie postrzeganych w świetle prawa była kradzież dokonana przez zatrudnioną służbę lub czeladź względem swoich pracodawców oraz rabunek kościoła. W okresie wojny trzydziestoletniej lub tuż po niej obserwujemy również wzrost prześladowań osób, które oskarżano o magię szkodliwą, a więc czarownice i czarowników. Oprócz żywych, oskarżenia o złowrogą, pośmiertną aktywność wysuwano również wobec zmarłych (magia posthuma). Na Śląsku wybuchły również epidemie, które nierzadko przywlekli ze sobą żołnierze armii, dla których tereny te stały się miejscem kwaterunku lub przemarszu. O wywołanie części z nich oskarżono czarownice lub grabarzy ze śląskich miast. Wojna trzydziestoletnia „stworzyła” też różnej maści przestępców. Niewątpliwie „produktem” konfliktu 1618-1648 był znany w jej końcowej fazie i tuż po niej były żołnierz, seryjny morderca Melchior Hedloff, który przyznał się na torturach do 251 morderstw. Stracono go w Oleśnicy w styczniu 1654 r. Na Śląsku, ale też w całej Rzeszy wraz z wybuchem wojny trzydziestoletniej pojawiło się wiele nowych urządzeń penitencjarnych. Na ich wystawienie decydowały się przeważnie władze miejskie (nie wojskowe), a obiekty wznoszono na rynkach lub bezpośrednio przed bramami miejskimi. Wśród nich powstały nowe drewniane szubienice, rzadziej pręgierze.
Pobierz plik

Plik artykułu

Bibliografia

1.Archival sources:
2.Archiwum Państwowe we Wrocławiu
3.Akta księstwa nyskiego, sygn. 375, Acta miscell. betr. die Bezüchtigung der Hexerei und des Umgangs mit dem bösen Feinde verschiedene Personen beiderlei Geschlechts auch Kinder an verschiedenen Orten, sowie das Verfahren gegen dieselben und zuletzt, Hinrichtung etlicher derselben durch den Feuerofen 1639–1715.
4.Akta miasta Wrocławia (Księgi), sygn. E 2.6.
5.Zbiór Klosego, sygn. 58, Auszüge aus dem liber proscriptorum 1609–1634.
6.Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Oddział w Jeleniej Górze
7.Akta miasta Kowar, sygn. 16, Sprawy karne dotyczące sądu gardłowego 1644–1724.
8.Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Oddział w Legnicy
9.Akta miasta Legnicy (okres przedpruski), sygn. 466–468, Criminalia.
10.Kościół Mariacki w Legnicy, sygn. 47.
11.Státní okresní archiv Bruntál se sídlem v Krnově
12.Archiv města Moravský Beroun, sygn. 490, Kniha ročních účtů města 1620–1632.
13.Státní okresní archiv Opava
14.Archiv města Opava, sygn. 225, Smolná kniha opavská (Gut und peinliche Aussagen sambt den Urtheillen).
15.Biblioteka Narodowa w Warszawie
16.Oddział Rękopisów, sygn. Akc. 7234, Annales ex libro cujusdam Lutherani Manuscripto, qui et in Collegio Schwidnicensi asservat excerpta a Tobia Kliman socio Procuratonis ao. 1683.
17.Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu
18.Oddział Rękopisów, sygn. Akc. 1948/577, A. Frencelius, Annalium Urbis Lusatiae Super Gorlicii 1717. sygn. Akc. 1950/1055, Excerpta aus Balthas. Usleri Svidnic. und Balthas. Seiler Pistoris Svid. Geschiebenen Chronicis, meist Svidnicensia betreffend Ab Anno 1216–1633. sygn. IV. F. 140, Schweidnitze Cronica, vol. I and II.
19.Oddział Zbiorów Graficznych (Inw. Graf. 581).
20.Old Prints
21.Eine warhafftige und erschleckliche Newe Zeitung von dem grossen Mörder Melcher Hedloff / Sonst Schütze=Melcher genannt / von Käntichen auß Medziborischer Herrschafft bürtig / welcher 251. Morthaten begangen. Auch wie er in der Fürstlichen Stadt Oelse den 19. Jan.[uar] dieses 1654 Jahrs seiner Arbeit nach / den Lohn empfangen, Augsburg 1654.
22.Happel E.W., Grösseste Denkwürdigkeiten der Welt oder so genandte Relationes curiosae: worinne fürgestellt u. angeführet werden d. merckwürdigste Historien u. Geschichte d. vorigen u. jetzigen Zeiten welche sich auff diesem grossen Schau-Platze d. Welt zugetragen, Hamburg 1691.
23.Happel E.W., Everh. Gv. Happelii Historia Moderna Europae, Oder eine Historische Beschreibung Deß Heutigen Europae: Welche zum Anfang und Fundament hat den Münsterischen Frieden-Schluß, und von dar an fortfähret, Unpartheyisch zu beschreiben, dieses Letztere Semi-Seculum Mirabile, Ulm 1692.
24.Lucae F., Schlesiens curiose Denckwürdigkeiten oder vollkommene Chronica Von Oberund Nieder-Schlesien: welche in Sieben Haupt-Theilen vorstellet Alle Fürstenthümer und Herrschafften mit ihren Ober-Regenten, Landes-Fürsten, Hofhaltungen, Stamm-Registern, Verwandtschafften, Herren- und Adelichen Geschlechtern, Tituln, Wappen... Sowol auch Deren Verfassungen, Regierungs-Arten, Staats- und Justiz-Wesen, Reichthümer, Regalien, Kriegs- und Friedens-Händel, Frankfurt am Main 1689.
25.Ranft M., Tractat von dem Kauen und Schmatzen der Todten in Gräbern, Worin die wahre Beschaffenheit derer Hungarischen Vampyrs und Blut-Sauger gezeigt, auch alle von dieser Materie bißher zum Vorschein gekommene Schrifften recensiret werden, Leipzig 1734.
26.Roch H., Neue Laußnitz-, böhm-, und schlesische Chronica, oder allerhand denck- und merckwürdiger Unglücks- und Trauer-Fälle, so sich in dem Marggraffthum Lausitz, dessen angräntzenden, benachbartem Königreiche Böhmen und Fürstenthümern Schlesien, in den nechsten dreyhundert und sechs und achtzig Jahren, Torgau 1687.
27.Sinapius J., Olsnographiae, Oder Beschreibung Des Oelßnischen Fürstenthums In Nieder-Schlesien. Andrer Theil, Leipzig 1706.
28.Weiss M.Ch., Wanderungen in Sachsen, Schlesien, Glatz und Böhmen, vol. 1, Leipzig 1796.
29.Zeiller M., Handbuch Von allerley nutzlichen Erinnerungen, anmüetigen und lustigen, erbaulichen, Denckwürdigen, und meistentheils Neüen Exempeln oder Beyspielen; auch vielen verwunderlichen der Natur- und Kunst-Sachen, [et]c.: zu täglichem gebrauch und unterredung in gewiese Titel und Stellen eingetheilt, Ulm 1655.
30.Literature
31.Bergemann J.G., Historisch-Topographische Beschreibung der Kreis-Stadt Löwenberg und Umgegend. Aus Urkunden, Acten, Chroniken und Handschriften gesammelt, Hirschberg 1824.
32.Ćwiąkalski Z., Komentarz do art. 258 i 239 Kodeksu karnego, in: Kodeks karny – część szczególna. Komentarz do art. 117–277 Kodeksu karnego, ed. A. Zoll, Kraków 1999.
33.Duma P., Śmierć samobójcza w mieście przedindustrialnym na przykładzie Wrocławia, “Roczniki Historyczne” 2011, no. 77, pp. 149–168.
34.Fukala R., Dramat Europy. Wojna trzydziestoletnia (1618–1648) a kraje korony czeskiej, Wrocław 2015.
35.Głębowicz W., Wielkie wyobrażenie wielkiego rozbójnika Melchiora Gedlofa, “Militaria i Fakty” 2000, no. 3, pp. 48–49.
36.Janicka D., Prawo karne w trzech rewizjach prawa chełmińskiego z XVI wieku, Toruń 1992.
37.Kaczor D., Przestępczość kryminalna i wymiar sprawiedliwości w Gdańsku w XVI–XVIII wieku, Gdańsk 2005.
38.Kamler M., Złoczyńcy. Przestępczość w Koronie w drugiej połowie XVI i w pierwszej połowie XVII wieku (w świetle ksiąg sądowych miejskich), Warszawa 2010.
39.Karpiński A., Przestępczość we Lwowie w końcu XVI i w XVII wieku, “Przegląd Historyczny” 1996, no. 4 (87), pp. 753–768.
40.Kizik E., Kolorowy ubiór kata. Przyczynek do ikonografii odzieży na przełomie XV i XVI w., “Studia z Dziejów Średniowiecza” 2008, no. 14.
41.Lambrecht K., Hexenverfolgung und Zaubereiprozesse in den schlesischen Territorien, Köln–Weimar–Wien 1995.
42.Lederer D., Verzweiflung im Alten Reich. Selbstmord während der „Kleinen Eiszeit“, in: Kulturelle Konsequenzen der „Kleinen Eiszeit“, eds. W. Behringer, H. Lehmann, Ch. Pfister, Göttingen 2005, pp. 255–280.
43.Lindgen E., Die Breslauer Strafrechtspflege unter der Carolina und der Gemeinen Strafrechtswissenschaft bis zum Inkrafttreten der Josephina von 1708, “Beiträge zur Geschichte der Stadt Breslau” 1939, no. 8.
44.Lutterotti N., Die Ermordung des Abtes Martin Clave von Grüssau nach gerichtlichen Akten, “Schlesisches Pastoralblatt” 1922, no. 5/6, Jg. 43, pp. 37–40.
45.Maroń J., Wojsko jako grupa przestępcza w XVII w., in: Przestępczość kryminalna w Europie Środkowej i Wschodniej w XVI–XVIII wieku, eds. P. Klint, D. Wojtucki, Łódź–Wrocław 2017, pp. 105–119.
46.Matějek F., Škody způsobené na Moravě řáděním vojáků za třicetileté války, “Časopis Matice moravské” 1994, no. 113, pp. 83–94.
47.Mencfel M., Książęce divertissements. Kunstkammera na zamku w Oleśnicy u schyłku XVII i w pierwszej połowie XVIII wieku, in: Czeska historia Śląska, ed. W. Mrozowicz, Katowice–Oleśnica 2017, pp. 323–336.
48.Oszczanowski P., Śmierć w służbie ikonografii, “Człowiek i środowisko w Sudetach. I Międzynarodowa Konferencja”, eds. M. Boguszewicz, A. Boguszewicz, D. Wiśniewska, Wrocław 2000, pp. 401–424.
49.Ratsch T., Geschichte des Dorfes Luzine im Kreise Trebnitz nebst Aufzeichnungen über die Luziner Mordgrube und die Nachbarorte Lückerwitz, Zantkau, Mankerwitz und Probotschütz ferner einiges über Juliusburg, Strehlitz, Gutwohne und Oels, Trebnitz 1910.
50.Rojčíková K., Čarodějnické procesy na Moravě do roku 1648, “Časopis Matice moravské” 2001, no. 120, pp. 187–207.
51.Rüdiger B., Kriminalität während des Dreißigjährigen Krieges in Leipzig. Ein Sonderfall innerstädtischer Kommunikation, in: Die Stadt als Kommunikationsraum. Beiträge zur Stadtgeschichte vom Mittelalter bis ins 20. Jahrhundert, eds. H. Bräuer, E. Schlenkrich, Leipzig 2001, pp. 609–632.
52.Die Peinliche Gerichtsordnung Kaiser Karls V und des Heiligen Römischen Reichs von 1532 (Carolina), ed. F.Ch. Schroeder, Stuttgart 2000.
53.Schück R., Ein schlesischer Räuber aus dem 17. Jahrhundert, “Schlesische Provinzialblätter N.F.” 1867, no. 6, pp. 38–39.
54.Tekiela Ł., Wojna trzydziestoletnia na Górnych Łużycach. Aspekty militarne, Racibórz 2010.
55.Uruszczak W., Historia państwa i prawa polskiego. Tom I (966–1795), Warszawa 2010.
56.Wiszewski P., Świat na pograniczu. Dzieje Lubawki i okolic do 1810 r., Wrocław 2015.
57.Wojtucki D., Kat i jego warsztat pracy na Śląsku, Górnych Łużycach i w hrabstwie kłodzkim od początku XVI do połowy XIX wieku, Warszawa 2014.
58.Wojtucki D., Przestępczość kryminalna we Wrocławiu na podstawie liber proscriptorum z lat 1609–1634, in: Przestępczość kryminalna w Europie Środkowej i Wschodniej w XVI–XVIII wieku, eds. P. Klint, D. Wojtucki, Łódź–Wrocław 2017, pp. 74–93.
59.Wojtucki D., Publiczne miejsca straceń na Dolnym Śląsku od XV do połowy XIX wieku, Katowice 2009.
60.Wojtucki D., „Pożeracze serc”. Magiczne wierzenia wśród przestępców na Śląsku w XVII wieku, “Czasy Nowożytne” 2017, no. 30, pp. 53–86.
61.Wojtucki D., Der Glaube an die „magia posthuma“ in Schlesien und Mähren zur Zeit des Dreissigjährigen Krieges /1618–1648/, “Bohemiae Occidentalis Historica” 2019, no. 2, pp. 189–201.