Przegląd Zachodniopomorski


ISSN: 0552-4245     eISSN: 2353-3021    OAI    DOI: 10.18276/pz.2017.3-05
CC BY-SA   Open Access   DOAJ  ERIH PLUS  DOAJ

Lista wydań / z. 3 2017
Struktura własności dóbr ziemskich szlachty landwójtostwa słupskiego w XVI i w pierwszej połowie XVII wieku.

Autorzy: Kazimierz Kallaur
Słowa kluczowe: Pomorze szlachta stosunki etniczno-językowe
Data publikacji całości:2017
Liczba stron:24 (69-92)
Cited-by (Crossref) ?:

Abstrakt

W artykule skupiono się na przedstawieniu próby zarysowania głównych kierunków zmian w strukturze własności dóbr ziemskich szlachty landwójtostwa słupskiego od początków XVI wieku do czasów przejęcia części Księstwa Pomorskiego przez Brandenburgię w latach 1648/1653. Przedmiotem zainteresowania są ponadto dzieje społeczno-ekonomiczne i etniczno-językowo oraz prawne rodzimej szlachty, charakterystyka potrzebna do przedstawienia warunków, w jakich ona żyła i egzystowała. Landwójtostwo słupskie, będące pozostałością średniowiecznego podziału terytorialnego, było jednostką administracyjno-gospodarczo-podatkową, w której najważniejszą rolę odgrywała własność szlachecka. Z analizy źródeł z 1523 roku wynika, że na obszarze omawianego landwójtostwa występowały 32 rody rycerskie, które zobowiązane były do wystawiania służby konnej. Rycerstwo słupskie obciążone było sumą 122 koni lennych, z czego 90 (74%) wszystkich, co należy wyraźnie podkreślić, musiało wystawiać 18 rodów wywodzących się z rodzimego kaszubskiego rycerstwa. Trzy rody o rodowodzie słowiańskim, Putkamerowie, Stojentinowie, Zitzewicowie, posiadające od dawien dawna supremację w landwójtostwie słupskim, wynikającą z wielkości ich posiadłości ziemskich, zobowiązane były wystawić 56 koni lennych (46% ogółu). Napływowe niemieckie rody rycerskie (Below, Gutzmerow, Krummel, Lettow, Ramel, Wejher, Winterfeld, Wobeser) i patrycjuszowskie miasta Słupska (Schwave, Vormann) mające nadziały dóbr lennych w landwójtostwie słupskim, w owym czasie wystawiały jedynie 32 konie, czyli 26% wszystkich. Analiza wykazu powinności wojskowych rycerstwa słupskiego z 1523 roku wskazuje, iż rzeka Słupia, ściślej jej środkowy i dolny bieg, stanowiła wyraźną granicę osadniczo-majątkową etnosów pochodzenia napływowego (niemieckiego) i rodzimego (kaszubsko- pomorskiego). Od reformacji do wojny trzydziestoletniej (1627–1648) kaszubszczyzna uległa na badanym obszarze osłabieniu, między innymi w skutek wymarcia niektórych rodów kaszubskich (np. Tessenów) i napływu nowych – obcych (Hepburn, Hoym, Nettelhorst). Żywioł niemieckojęzyczny poszerzył swój stan posiadania ziemskiego. W przeciągu stu lat całe średnie i dolne dorzecze Słupi znalazło się we władaniu miasta Słupska, jego patrycjatu i szlachty języka niemieckiego. W niektórych miejscach przekraczał już bieg rzeki Łupawy. W świetle matrykuły łanowej z 1628 roku, powstałej w związku z okupacją Księstwa Pomorskiego przez wojska cesarskie, na omawianym obszarze należało do szlachty pomorsko-kaszubskiej (bardzo rozdrobnionej) 60 % łanów podatkowych, ale o niższej bonitacji ziemi. Drobna szlachta dominowała również wśród najliczniejszych rodów o rodowodzie słowiańskim (Puttkamer, Stojentin, Zitzewitz), z pozoru tylko zasobniejszych. Rody szlacheckie pochodzenia niemieckiego posiadały wówczas około 40% łanów podatkowych, ale nadal nie przewyższali liczbą rodów kaszubsko-pomorskich. Natomiast własność ziemska statystycznego posesjonata języka niemieckiego była większa niż szlachcica kaszubsko-pomorskego. Wśród rodów niemieckojęzycznych najliczniejsi i najzamożniejsi byli Wobeserowie, Belowowie i Massowowie. Kolejną analizę zmian w strukturze własności ziemskiej szlachty landwójtostwa i synodu słupskiego przeprowadzono na podstawie rejestrów podatkowych z roku 1655 i 1666. Rejestry sporządzone były na zarządzenie elektora Fryderyka Wilhelma przez poszczególnych właścicieli dóbr ziemskich. Charakterystyczną cechą własności szlacheckiej landwótostwa słupskiego z połowy XVII w., obok pogłębionego rozdrobnienia zwłaszcza wzdłuż wschodniej jego granicy, było poszerzenie stanu posiadania i wzmocnienie pozycji ekonomicznej przez szlachtę pochodzenia obcego. W landwójtostwie słupskim na przestrzeni XVI i XVII w. dokonały się istotne przemiany w strukturze własności dóbr ziemskich rodzimej kaszubsko-pomorskiej szlachty, która utraciła wymierne uposażenie w ziemi na rzecz szlachty niemieckojęzycznej, ale tej od pokoleń tutaj mieszkającej. Zmiany własnościowe wśród rozdrobnionej szlachty słupskiej następowały głównie w ramach miejscowych rodów. Na tym obszarze występował w XVI i w pierwszej połowie XVII w. mimo wszystko słaby napływ szlachty obcej, szukającej tutaj stałego miejsca osiedlenia się.
Pobierz plik

Plik artykułu

Bibliografia

1.Brüggemann L.W., Ausführliche Beschreibung des gegenwärtigen Zustandes des Königl. Preußischen Herzogthums Vor- und Hinter-Pommern, T. II, Bd. 2, Stettin 1784.
2.Einwohnerverzeichnisse von Hinterpommern nach dem Steuererhebungen von 1655 und 1666, red. W. v. Schulmann. Quellen zur pommerschen Geschichte, H. 7, Köln– Graz 1966.
3.Matrikeln und Verzeichnisse der Pommerschen Ritterschaft vom XIV bis in das XIX Jahrhundert, red. R. Klempin, G. Kratz, Berlin 1863.
4.Stojentin M. v., Beiträge zur Geschichte des uradeligen Geschlechts v. Stojentin pommerschen Ursprungs, I Bd. Urkunden und urkundlichen Nachrichten, Braunschweig 1895.
5.Bagmihl J.T., Pommersches Wappenbuch, 1–5 Bd., Stettin 1843–1855.
6.Boras Z., Pomorze Zachodnie w tysiącleciu, red P. Bartnik, K. Kozłowski, Szczecin 2009.
7.Boras Z., Związki Śląska i Pomorza Zachodniego z Polską w XVI wieku, Poznań 1981.
8.Der Kreis Rummelsburg, Stettin 1938.
9.Historia Pomorza, red. G. Labuda, t. II: Do roku 1815, cz. 3: Pomorze Zachodnie w latach 1648–1815, oprac. Z. Szultka, H. Lesiński, współudz. D. Łukaszewicz, A. Wielopolski, Poznań 2003.
10.Historia Słupska, red. S. Gierszewski, Poznań 1981.
11.Kallaur K., Szkolnictwo elementarne w powiecie słupskim w drugiej połowie XVIII wieku, w: XII Konferencja Kaszubsko-Pomorska pt. Szkolnictwo i oświata na Pomorzu (XVI–XX w.), red. Z. Romanow, Słupsk 2013.
12.Ledebur L. v., Adelslexicon der preussischen Monarchie, 1–3 Bd., Berlin 1856.
13.Morre F., Die Swenzonen in Ostpommern. Aufstieg und Herrschaft 1269–1357, „Baltische Studien” 1939, Bd. 41.
14.Müller E., Die evangelischen Geistlichen Pommerns von der Reformation bis zur Gegenwart, II. Teil: Der Regierungsbezirk Köslin. Die reformierten Gemeiden Pommerns. Die Generalsuperintendenten, Stettin 1912.
15.Papritz J., Das Handelshaus der Loitz zu Stettin, Danzig und Lüneburg, „Baltische Studien” 1959, Bd. 44.
16.Popielas-Szultka B., Początki i lokacje miast na Pomorzu Sławieńsko-Słupskim do połowy XIV wieku, Słupsk 1990.
17.Puttkamer E. v., Geschichte des Geschlechts v. Puttkamer, Neustadt a. d. Aisch 1984.
18.Spors J., Rola polityczna Święców w końcu XIII i początku XIV wieku, „Roczniki Historyczne” 1980, t. 46.
19.Szultka Z., Pałubiccy – burmistrzowie, rajcy i obywatele Słupska końca XVI i pierwszej połowy XVII wieku, „Rocznik Słupski” 1979.
20.Szultka Z., Reformy podziału administracyjnego brandenbursko-pruskiej części Pomorza Zachodniego w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, cz. II, „Zapiski Historyczne” 2000, t. 65, z. 2.
21.Szultka Z., Świątynia na Rowokole i jej funkcje, Słupsk 2014.
22.Szultka Z., Z badań nad rodowodem i strukturą patrycjatu słupskiego w drugiej połowie XVI i pierwszej połowie XVII wieku, „Zapiski Historyczne” 1982, t. 47, z. 2.
23.Szultka Z., Zmiany w strukturze własności ziemskiej szlachty pruskiej części Pomorza Zachodniego w XVIII i w początkach XIX wieku, w: Szlachta i ziemiaństwo polskie i niemieckie w Prusach i Niemczech w XVIII–XX w. Materiały z sesji naukowej 22–24 X 1993 r. w Szczecinie, red. W. Stępiński, Szczecin 1996.
24.Wachowiak B., Konfrontacja zachodnioniemieckiej publikacji wykazów ludności wiejskiej Pomorza Zachodniego z połowy XVII w. z podstawą źródłową, „Zapiski Historyczne” 1969, t. 34, z. 1.
25.Zitzewitz W. v., Geschichte der ersten und zweiten Linie des Geschlechts von Zitzewitz (1313–1926), Stettin 1927.