Przegląd Zachodniopomorski

ISSN: 0552-4245     eISSN: 2353-3021    OAI    DOI: 10.18276/pz.2021.36-03
CC BY-SA   Open Access   DOAJ  ERIH PLUS  DOAJ

Lista wydań / t. 36 (65) 2021
Procesy o czary na pograniczu północno-zachodniej Wielkopolski i Nowej Marchii w czasach wczesnonowożytnych

Autorzy: Andrzej Kamieński ORCID
Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, Poznań
Słowa kluczowe: relacje podróżnicze Szczecin Księstwo Pomorskie architektura i sztuka Szczecina
Data publikacji całości:2021
Liczba stron:25 (69-93)
Cited-by (Crossref) ?:

Informacje dodatkowe

po recenzjach konieczność uzupełninia tekstu o abstrakt, bibliografię, słowa kluczowe oraz poprawy przypisów

Abstrakt

Celem artykułu jest analiza relacji podróżników przejeżdżających przez Szczecin w okresie od końca XVI do końca XVII wieku, pod kątem zawartych w nich opisów obiektów architektury i sztuki. Omówione zostały fragmenty dwunastu diariuszy podróżników pochodzących z Niemiec, Polski, Włoch i Anglii. Relacje te są różnorodne, ale mają też elementy wspólne. Większość peregrynatów przedstawiła Szczecin jako bogate i malowniczo położone portowe miasto. Zwrócili uwagę na dominantę w zabudowie miasta, którą stanowił renesansowy zamek książęcy. Jego opisy pochodzą z czasów, kiedy był rezydencją dynastii Gryfitów oraz z okresu, kiedy dynastia wygasła i miasto znajdowało się kolejno w rękach Szwedów i Brandenburczyków. Z siedmiu gotyckich szczecińskich kościołów najczęściej odwiedzano dwa najważniejsze, centralnie położone – św. Jakuba i Mariacki. Podobały się one i często podkreślano wyróżniającą je wielkość. Mimo że nie było w mieście, może poza kamienicami mieszczańskimi, przykładów „współczesnej” XVII wiecznej architektury barokowej, postrzegano Szczecin jako „pięknie pobudowany”. Po wzniesieniu w początkach XVII wieku przez Szwedów nowych umocnień obronnych, podróżnicy określali stolicę Pomorza jako „dobrze chronioną”. Mniej uwagi poświęcali natomiast ruchomym dziełom sztuki. Wśród omówionych relacji wyróżnia się tekst Filipa Hainhofera, który był gościem księcia Filipa II i stąd przebywał w mieście najdłużej. Jako marszand książęcy, wykazywał wrażliwość na piękno przedmiotu co można wytłumaczyć jego profesją, ale też indywidualną wrażliwością. Jednak większość peregrynatów prezentowała w przypadku dzieł sztuki „kulturę ciekawości”. Artefakty postrzegano jako osobliwości i ciekawostki, nie formułowano zbyt często sądów estetycznych. Przykładem tego może być „popularność” epitafium małżonków Eckstedt ze szczecińskiego kościoła św. Jakuba, najczęściej wymienianego w dziennikach, nie ze względu na kunszt wykonania, ale ze względu na anegdotę z nim związaną.
Pobierz plik

Plik artykułu

Bibliografia

1.Źródła. Relacje podróżnicze
2.A Sentimental Journey trough France and Italy. Tłum. Agnieszka Glinczanka, wyd. 2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2009.
3.Außführliche Relation über Philippi Hainhofers, Burgers zu Augspurg vnd Fürstl. Pommerischen Raths von hauß auß, volbrachter Rayß nach Stetin Pomern Anno 1617 vom 3. Aug[ust] bis 2. November. Internetowa Biblioteka Księcia Augusta w Wolfenbüttel. http://diglib.hab.de/?db=mss&list=ms&id=23-2-aug-2f.
4.Bohlen-Bohlendorff von, Julius, Freiherrn. „Bericht des M. Johann Rhenan, Pfarrherrn und fürstlichen Salzgrauen zu Soeden bei von, Allendorff in Hessen über seine Reisen durch Vor-Pommern und Rügen im J[ahr] 1584. Mitgetheilt von Julius Freiherrn von Bohlen-Bohlendorff”. Pommersches Jahrbuch für Geschichts- und Alterthumsforschung sowie für Statistik und wissenschaftliche Besprechung der sozialen Fragen etc. 1868 (wyd. 1869), 2: 57–73.
5.Brennan, Michael G. The travel diary of Robert Bargrave, levant merchant, 1647–1656, London: Hakluyt Society, 1999.
6.Bülow von, Gottfried Johannes Gottlob. „Wanderungen eines fahrendes Schülers durch Pommern und Mecklenburg”. Baltische Studien 30 (1880): 57–100.
7.Conrad Jacobs Hildebrandt’s Dreifache Schwedische Gesandschaftsreise nach Siebenbürgen, der Ukraine und Constantinopel (1656–1658). Mit Unterstützung des Kungl. Samfund för utgivande av handskrifter rörande Skandinaviens historia zu Stockholm nach der Stettiner Handschrift herausgegeben und erläutert von Franz Babinger. Wydał i skomentował Franz Babinger, Leiden, 1937.
8.Das Reisejournal des Ulrich von Werdum (1670–1677). Kritische Edition eines Reiseberichtes. Edycja krytyczna Silke Cramer. Frankfurt am Main–Bern–New York–Paris: Lang, 1990.
9.Die Reisen des Samuel Kiechel 1585–1589. Übersetzt und bearbeitet von Hartmut Prottung. Tłumaczenie i opracowanie Hartmut Prottung. München: Alabanda Verlag, 1987.
10.Die Reisen des Samuel Kiechel. Aus drei Handschriften herausgegeben von Dr. K.D. Haszler. Opracował Konrad Dietrich Haßler. Stuttgart, 1866.
11.Dwa pamiętniki z XVII wieku: Jana Cedrowskiego i Jana Floriana Drobysza Tuszyńskiego. Wydał i wstępem opracował Adam Przyboś. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1954.
12.Fichard, Johann Carl von, „Johann David Wundererers Reise durch Pommern”. Frankfurtisches Archiv für ältere deutsche Litteratur und Geschichte (1812): 180–255. Dostęp 15.09.2020. http://reader.digitale-sammlungen.de/de/fs1/object/display/bsb10019068_00010.html.
13.Friedeborn, Paul. Historische Beschreibung der Stadt Alten Stettin in Pommern, sampt einen Memorial und Auszüge etlicher denkwürdigen Geschichten, Handlungen und Vertragen, welche sich von Zeit angenommenen Christenthumbs, innerhalb fünf hundert Jahren, daselbst begeben, und etwas nützlich zu wissen. Alten Stettin: S. Jochin Rheten. Erben, 1613.
14.Giacomo Fantuzzi. Diariusz podróży po Europie (1652). Z rękopisu przełożył, wstępem i przypisami opatrzył Wojciech Tygielski. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax, 1990.
15.Heberer, Michael. Aegyptiaca Servitus. Das ist Wahrhafte Beschreibung einer Dreyjährigen Dienstbarkeit, so zu Alexandrien in Egypten ihren Anfang und zu Constantinopel ihr Endschafft genommen. Mit zwo angehenckten Reisen, die er nach seiner Dienstbarkeit, in vier Königreich: Böhmen, Polen, Schweden, Dennemarckt, auch nechstligende Fürstenthumb und Seestädte Vollbracht. Heidelberg, 1610.
16.Kohfeldt, Gustav. „Eine akademische Ferienreise von Rostock bis Königsberg im Jahre 1694”. Baltische Studien N.F. 9 (1905): 1–54.
17.Ossoliński, Jerzy. Pamiętnik. Opracował i wstępem poprzedził Władysław Czapliński. Warszawa: PIW, 1976.
18.Radziwiłł, Bogusław. Autobiografia. Wstępem poprzedził i opracował Tadeusz Wasilewski. Warszawa, 1979.
19.Reinhold, Gerhard. „Fahrten und Reisen in Pommern. Funde aus mancherlei älteren Büchern”. Das Bollwerk (1938), 9: 294–296.
20.Stanisława Oświęcima dyaryusz 1643–1651. Wyd. Wiktor Czermak. Kraków: Akademia Umiejętności, 1907.
21.Woysznarowicz, Kazimierz Jan. Diariusz podróży ks. Ostrogskiego (Zasławskiego), rękopis. Biblioteka Narodowa sygn. 847.
22.Opracowania
23.„Fünfte Versammlung am 15. Februar 1908. Herr Professor Dr. Wehrmann: Pommersches aus älteren Reisebeschreibungen”. Monatsblätter 22 (1908), 4: 58–60.
24.Behn, Artur. „Grablegen der Greifenherzöge”. W: Die Herzöge von Pommern. Zeugnisse der Herrschaft des Greifenhauses. Wien–Köln–Weimar: Böhlau Verlag, 2012.
25.Białecki, Tadeusz. Historia Szczecina. Zarys dziejów miasta od czasów najdawniejszych do 1980 r. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1982.
26.Boras, Zygmunt. Książęta Pomorza Zachodniego. Z dziejów dynastii Gryfitów. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1978.
27.Diemer, Dorothea, Peter Diemer. „Hasło: Schwartz, Christoph”. NDB 23 (2007): 804–805. Dostęp 21.11.2017. https://www.deutsche-biographie.de/gnd119369303.html#ndbcontent.
28.Fey, Carola. „Inventare”. W: Höfe und Residenzen im spätmittelalterlichen Reich. Hof und Schrift, red. Werner Paravicini, oprac. Jan Hirschbiegel i Jörg Wettlaufer, 473–483. Ostfildern, 2007.
29.Fichard, Johann Carl. „Johann David Wundererers Reisen. II Reise nach Moskau und Schweden 1590”. Frankfurtisches Archiv für ältere deutsche Literatur und Geschichte 2 (1812).
30.Filipa Hanihofera dziennik podróży, zawierający obrazki z Frankonii, Saksonii, Marchii Brandenburskiej i Pomorza w roku 1617, przekład i opracowanie Krzysztof Gouda Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2000.
31.Fredrich, Carl. „Aus Stettin und Umgebung im 17. Jahrhundert”. Monatsblätter 43 (1929): 82–85.
32.Fredrich, Carl. „Die ehemalige Nikolaikirche in Stettin“, Baltische Studien N.F. 24/25 (1922): 65–98.
33.Fredrich, Carl. Aus Stettin und Umgebung. Monatsblätter Bd. 43 (1929).
34.Fredrich, Carl. Die Kapellen und Altäre von St. Jakobi in Stettin. Stettin, 1923.
35.Glińska, Maria. „Rzeźbiarze na zamku szczecińskim w okresie renesansowego mecenatu Gryfitów”. W: Zamek książęcy w Szczecinie, 185–195. Szczecin: Glob, 1992.
36.Gruszka, Jan. „Książę pomorski Ulryk I w świetle dziennika podróży Filipa Hainhofera z 1617 roku”. Przegląd Zachodniopomorski 2 (2019): 37–52.
37.Heyden, Helmut. Die Kirchen Stettins und ihre Geschichte. Stettin: Fischer & Schmidt, 1936.
38.Kobielus, Stanisław. Niebiańska Jerozolima. Od sacrum miejsca do sacrum modelu. Warszawa: Pallottinum, 1989.
39.Kochanowska, Janina. „Wystrój podszczecińskiej rezydencji Barnima XI. Chwała rodu Gryfitów zobrazowana w sztuce”. W: Sztuka i historia. Materiały z sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Kraków 1988, 225–238. Warszawa, 1992.
40.Krzymuska-Fafius, Zofia, Maria Glińska, Zbigniew Radacki. „Mecenat książąt zachodniopomorskich w XVI i XVII w.” Funkcja dzieła sztuki (materiały z sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Szczecin, 1970). Warszawa, 1972.
41.Kucharski, Adam. Teatrum peregrinandi. Poznawcze aspekty staropolskich podróży w epoce późnego baroku. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja
42.Kopernika, 2013.
43.Lessing, Julius, Adolf Brüning. Der Pommersche Kunstschrank. Berlin: Kommissions-Verlag bei Ernst Wasmuth, 1905.
44.Levi, Peter. Wielkie kultury świata. Grecja. Warszawa: Świat Książki, 1996.
45.Mączak, Antoni. Odkrywanie Europy. Podróże w czasach renesansu i baroku. Gdańsk: Novus Orbis, 1998.
46.Metafora świata. Filip II jako władca i kolekcjoner (Philipp II., eine Metapher für die Welt), red. Renata Zdero. Szczecin: Zamek Książąt Pomorskich, 2015.
47.Mueller, Julius. „Neue Beiträge zur Geschichte der Kunst und ihrer Denkmäler in Pommern. III. Die um 1617 im Besitz des Stettinischen Fürstenhauses befindlich gewesenen Kunstgegenstände und Merkwürdigkeiten”. Baltische Studien 28 (1878), 1/5: 39–62.
48.Mundt, Barbara. Der Pommersche Kunstschrank des Augsburger Unternehmers Philipp Hainhofer für den gelehrten Herzog Philipp II. von Pommern. München: Hirmer, 2009.
49.Ochendowska-Grzelak, Barbara Maria. „Smak artystyczny ks. Kazimierza Jana Woysznarowicza na podstawie diariusza podróży po Europie z lat 1667–1669 na tle polskiej XVII-wiecznej literatury podróżniczej”, Niepodległość i Pamięć. Czasopismo humanistyczne 2 (2019), 66: 15–44.
50.Paszkiewicz, Piotr, Tadeusz Zadrożny, red. Jerozolima w kulturze europejskiej. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1997.
51.Piskorski, Jan Maria, Bogdan Wachowiak, Edward Włodarczyk. Szczecin. Zarys historii. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 1993.
52.Pomian, Krzysztof. Zbieracze i osobliwości. Paryż–Wenecja XVI–XVIII wiek. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1996.
53.Rée, Paul Johannes. „Hasło: Schwarz, Christoph”. ADB 33 (1891): 229–231. Dostęp 21.11.2017. https://de.wikisource.org/wiki/ADB:Schwarz,_Christoph.
54.Reinhold, G. „Fahrten und Reisen in Pommern. Funde aus mancherlei älteren Büchern“. III. Stettin. Das Bollwerk 9 (1938): 294.
55.Rott, Dariusz. Staropolskie chorografie. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1995.
56.Rymar, Edward. Rodowód książąt Pomorskich. T. 2. Szczecin: Książnica Pomorska, 1995.
57.Samsonowicz, Henryk. Późne średniowiecze miast nadbałtyckich. Studia nad dziejami Hanzy nad Bałtykiem w XIV‒XV w. Warszawa: PWN, 1968.
58.Schmidt, R. „Wilhelm Engelke’s «Memorabilia» der Stadt Stargard (1657–1675)”. Monatsblätter 13 (1899), 2: 17–25.
59.Scipio, K. „Die Entstehung des Hochaltars in der St. Jakobikirche in Stettin”. Monatsblätter der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde 16 (1902), 2: 17–24.
60.Stagl, Justin. Eine Geschichte der Neugier. Die Kunst des Reisens 1550–1800, Böhlau Verlag 2002. Dostęp 10.09.2021. https://library.oapen.org/viewer/web/viewer.html?file=/bitstream/handle/20.500.12657/33079/574816.pdf?sequence=1&isAllowed=y.
61.Stern, Laurenc. Podróż sentymentalna przez Francję i Włochy. Tłum. Agnieszka Glinczanka. Wyd. 2. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2009.
62.Stubenrauch, Adolf. Führer durch die St. Jakobi-Kirche in Stettin. Stettin: Susenbeth, 1902.
63.Tatarkiewicz, Władysław. Historia estetyki. T. 1. Warszawa: Arkady, 1988.
64.Turek-Kwiatkowska, Lucyna. „Książę Pomorski Filip II i Filip Hainhofer – miłośnicy sztuki”. W: Filipa Hainhofera dziennik podróży, zawierający obrazki z Frankonii, Saksonii, Marchii Brandenburskiej i Pomorza w roku 1617. Przekład i opracowanie Krzysztof Gouda. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, 2000.
65.Wehrmann, Martin. „Die Begräbnisstätten der Angehörigen des pommerschen Herzogshauses”. Baltische Studien N.F. 39 (1937): 100–118.
66.Wehrmann, Martin. „Reise durch Pommern 1590”. Monatsblätter der Gesellschaft für Pommersche Geschichte und Altertumskunde 36 (1922), 11: 44–45.
67.Wehrmann, Martin. Genealogie des pommerschen Herzogshauses. Stettin: Leon Sauniers Buchhandlung, 1937.
68.Wehrmann, Martin. Geschichte der Stadt Stettin. Stettin: Leon Sauniers Buchhandlung, 1911.
69.Wrześniak, Małgorzata. Florencja – muzeum. Miasto i jego sztuka w oczach polskich podróżników. Kraków: Universitas, 2013.
70.Wrześniak, Małgorzata. Roma Sancta, Florencja Bella. Dzieła sztuki w diariuszach polskich podróżników do Włoch w XVI i XVII wieku. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, 2016.
71.Wyrzykowska, Małgorzata. „XVI-, XVII- i XVIII-wieczne pamiętniki i diariusze polskiej szlachty jako świadectwo mentalności i stanu świadomości artystycznej”. Quart 2 (2007), 4: 40–55.
72.Złoty wiek Pomorza. Sztuka na dworze książąt pomorskich w XVI i XVII wieku, red. Rafał Makała. Szczecin: Muzeum Narodowe Szczecin, 2013.